Οι κίνδυνοι μιας κάποιας λοβοτομής...

Αναζητώντας την «ευτυχία» (δηλαδή το «τι» και το «πώς»), ο Daniel Gilbert, καθηγητής Ψυχολογίας στο Χάρβαρντ, έφτασε πολύ μακριά. Τρία εκατομμύρια χρόνια πριν. Τότε ο άνθρωπος δραπέτευσε από το παρόν. Είναι η στιγμή που ο ανθρώπινος εγκέφαλος εμφανίζει μέσα από διαδικασία εξέλιξης και απροόπτων τη δυνατότητα να σχεδιάζει. «Αυτή είναι και η βασική διαφορά του ανθρώπου από τα ζώα», γράφει ο Gilbert. «Ο άνθρωπος είναι το μόνο ζώο που σκέπτεται το μέλλον. Το να “βλέπει” κάποιος τη Μεγάλη Πυραμίδα ή τη γέφυρα Golden Gate ή να “φαντάζεται” τον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό αποτελούν πράξεις πολύ πιο αξιοθαύμαστες από την κατασκευή οποιουδήποτε από αυτά». Σ’ αυτή την πολυσύνθετη διαδικασία βιοχημικών ενώσεων, εμπειριών και νευρώνων εντοπίζει ο καθηγητής Ψυχολογίας την αναζήτηση της ευτυχίας από τον άνθρωπο. Διότι, όπως εξηγεί, η ικανότητα του ανθρώπου για σχεδιασμό, η αντίληψη του μέλλοντος, γεννάει και την ανάγκη ελέγχου του: «Αν η ερώτηση –γράφει ο Gilbert– είναι “γιατί θέλουμε να ασκούμε έλεγχο στο μέλλον μας”, τότε η εκπληκτικά σωστή απάντηση είναι “επειδή μας κάνει να αισθανόμαστε καλά” τελεία και παύλα. Η επιρροή είναι ευχάριστη (…) το να κρατάμε το πηδάλιο της βάρκας μας καθώς κατεβαίνουμε το ποτάμι του χρόνου είναι πηγή ευχαρίστησης, ανεξάρτητα από το λιμάνι που αναζητάει ο καθένας μας».
Ικανότητα (ή δικαίωμα, όπως θα δούμε παρακάτω) σχεδιασμού, κυριαρχία στο μέλλον, ευτυχία, είναι το «τρίπτυχο» του D. Gilbert.
Ο ίδιος, για να το κάνει πιο σαφές, θα το αντιπαραβάλει με τη λοβοτομή. Μετά την επέμβαση στον μετωπιαίο λοβό, οι «ασθενείς» παρατηρήθηκε πως έχαναν τη δυνατότητα αντίληψης του μέλλοντος. Μπορούσαν μια χαρά να συζητήσουν μαζί σου πίνοντας τσάι, αλλά ήταν ανίκανοι να σου πουν τι θα κάνουν το απόγευμα. Δεν αντιλαμβάνονταν την έννοια του μέλλοντος. Ηταν «απεξαρτημένοι» (ή τιθασευμένοι) αλλά εγκλωβισμένοι πάντα στο παρόν. Εξόριστοι από κάθε νησίδα ευτυχίας, αφού δεν «έβλεπαν» το μέλλον.
Είναι μάλλον κοινή πεποίθηση πως ακριβώς αυτήν τη δυνατότητα σχεδιασμού στερεί η κρίση από ένα μεγάλο κομμάτι της κοινωνίας μας. Ενας διάχυτος φόβος από τα Προγράμματα Σταθερότητας εγκλωβίζει στο παρόν χιλιάδες νοικοκυριά. Βέβαια, ο φόβος δεν είναι μετρήσιμο μέγεθος όπως τα σπρεντ ή τα ομόλογα, αλλά ποιος διαψεύδει ότι καθορίζει τη ζωή μας εξίσου με την οικονομική πραγματικότητα; Και αν η δεύτερη είναι θέμα μετρήσιμων αξιών, σ’ αυτές άραγε δεν πρέπει να συνυπολογιστούν και οι μη μετρήσιμες; Αυτές που όμως είναι σημαντικές για μια κοινωνία, για την ευτυχία της, δηλαδή η δυνατότητά της να ελέγξει το μέλλον της;
«Ας μην την υπέσκαπτε η ίδια η κοινωνία καταναλώνοντας και σκορπώντας και σπαταλώντας», λένε πολλοί και μάλλον απηχούν την κοινή λογική εν μέσω κρίσης. Και, υποστηρίζουν, η «τιμωρία» δεν μπορεί να είναι παρά η προφανής: οι σκληρές οικονομικές επιπτώσεις.
Με τις άλλες επιπτώσεις όμως, τις κοινωνικές, τι γίνεται; Δεν πρέπει να συνυπολογιστούν τουλάχιστον ώστε να αντιμετωπιστούν ακόμη και εκ των υστέρων; Η απόλυτη κυριαρχία της χρηματο-οικονομικο-φορολογικής ορολογίας στον δημόσιο λόγο εξορίζει την εξίσου κρίσιμη συζήτηση για τις εξωνομισματικές πληγές στο σώμα όχι της οικονομίας αλλά της κοινωνίας.
Οι μεγάλες εισοδηματικές μειώσεις είναι προφανές πως εγκλωβίζουν μεγάλα κομμάτια της ελληνικής κοινωνίας σε κάτι πολύ περισσότερο από μια περιστολή «χλιδής», σε κάτι πολύ βαθύτερο από μια οικονομική αβεβαιότητα.
Είναι κρίση ύπαρξης, αφού νιώθουν ως άλλοι λοβοτομημένοι πως εξορίζονται μόνιμα στο παρόν. Ποιο μέλλον γι’ αυτούς; Ποιο σχεδιασμό δικαιούνται να κάνουν;
Ο αγώνας για το «σήμερα» καταδικάζει εκατοντάδες χιλιάδες συμπολίτες σε κάτι πολύ περισσότερο από οικονομική δυσπραγία. Στη δυστυχία.
Οσο –έστω και προς χάρη της απλούστευσης– κυριαρχεί στον δημόσιο λόγο η άποψη πως η κοινωνία είναι ένα σύνολο ατόμων, όπως και η εταιρεία ένα σύνολο μετόχων, τότε οι απευχόμενες κοινωνικές εκρήξεις καθίστανται πολύ πιθανές.
Δεν είμαστε α-π-λ-ώ-ς μέτοχοι μιας εταιρείας που λέγεται «Ελληνική Κοινωνία» ούτε έχουμε αποκλειστικά μονοσήμαντη σχέση μ’ αυτή, ανάλογα με τον αριθμό των «μετοχών» ούτε και ξεκάθαρες, ορθολογικές δράσεις.
Υπάρχουν κάποιοι με λιγότερες «μετοχές» που γίνονται όλο και περισσότεροι, ενώ και οι λιγοστές «μετοχές» τους δεν αποτιμώνται πλέον. Και δεν θα αντιδράσουν μόνο όπως ένας μέτοχος, διότι χάνουν πολύ περισσότερα απ’ όσα προδίδει η ονομαστική αξία μιας μετοχής.
Ωστόσο, παρακολουθώντας κανείς τη δημόσια συζήτηση, έχει την αίσθηση πως πολλοί σοβαροί αναλυτές εξακολουθούν να θεωρούν ότι η κρίση είναι αποκλειστικά ζήτημα οικονομολόγων και τεχνοκρατών. Και ότι αρκούν οι ισοσκελισμοί προϋπολογισμών με όποιο κόστος. Βεβαίως, χρειάζονται οι ισοσκελισμοί, ποιος μπορεί να το αρνηθεί, αλλά υπάρχει και εκείνο το μη μετρήσιμο «κάτι άλλο», που πρέπει να συνεκτιμηθεί και να αναγνωριστεί σ’ αυτούς που το χάνουν.
Είναι αυτό που (σύμφωνα με μια αιρετική συσχέτιση του χάους με την καθημερινότητα) συνέβη στην Πράγα και κατέρρευσε το κομμουνιστικό καθεστώς: Ενας μανάβης κατέβασε τα κομματικά πορτρέτα από το μαγαζί του και μέσα σε λίγες μέρες τον μιμήθηκε όλη η Πράγα. Το καθεστώς κατέρρευσε, αφού δεν μπορούσε να επιβληθεί. Ακόμη κι αν δεν συνέβη έτσι, ούτως ή άλλως, αυτό που τελικά συνέβη, προέκυψε από τους ίδιους «χαοτικούς» νόμους. Που είναι πολύ πιο σύνθετοι από αυτούς των αγορών.

Ιnfo
- George A. Akerlof - Robert J. Shiller «Ζωικά πνεύματα», Θεσσαλονίκη 2010, εκδ. Επίκεντρο
- Daniel Gilbert «Αναζητώντας την ευτυχία», Αθήνα 2007, εκδ. Κάτοπτρο
- F. David Peat - John Briggs «Το χάος στην καθημερινή μας ζωή», Αθήνα 2001, εκδ. Τραυλός
- Gerald Huther «Βιολογία του φόβου», Αθήνα 2007, εκδ. Πολύτροπον
- Michel Beaud «Η ιστορία του καπιταλισμού», Αθήνα 2008, εκδ. Ηλέκτρα

Πηγή: Εφημερίδα Καθημερινή-Tου Τακη Καμπυλη